Obowiązki i prawa pracownika wynikające z wykonywania przez niego pracy reguluje Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeks pracy (Dz.U. z 1974 r. nr 24, poz. 141 ze zm.). Są to zagadnienia nad którymi warto pochylić się, ponieważ dotyczą one każdej osoby związanej z pracodawcą stosunkiem pracy. Innymi słowy, powyższa ustawa obejmuje wyłącznie pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę.
Podstawowe zasady prawa pracy
Kodeks pracy gwarantuje pracownikowi szereg zasad, które pracodawca ma obowiązek przestrzegać. Są to następujące zasady:
- każdy pracownik ma prawo wykonywać swobodnie wybraną przez siebie pracę,
- do nawiązania stosunku pracy oraz ustalenia pracy i płacy wymagane jest zgodne oświadczenie woli zarówno pracownika, jak i pracodawcy,
- pracodawca jest obowiązany szanować godność i inne dobra osobiste pracownika,
- każdy pracownik, bez względu na płeć, ma równe prawa z tytułu jednakowego wypełniania takich samych obowiązków,
- niedopuszczalna jest dyskryminacja w zatrudnieniu (w szczególności ze względu na: płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony, zatrudnienie w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy),
- każdy pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia za pracę,
- każdy pracownik ma prawo do wypoczynku,
- pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikowi bezpieczne i higieniczne warunki pracy,
- pracodawca jest obowiązany zaspokajać bytowe, socjalne i kulturalne potrzeby pracownika (stosownie do jego możliwości i warunków),
- pracodawca jest obowiązany ułatwiać pracownikom podnoszenie kwalifikacji zawodowych,
- postanowienia umów, na podstawie których powstaje stosunek pracy, nie mogą być mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy – postanowienia mniej korzystne są nieważne; to samo dotyczy postanowień naruszających zasadę równego traktowania w zatrudnieniu,
- pracownicy – w celu reprezentacji i obrony swoich praw i interesów, mają prawo tworzyć organizacje i do nich przystępować,
- pracownik ma prawo uczestniczyć w zarządzaniu zakładem pracy.
Zakaz dyskryminacji
Zakaz dyskryminacji obejmuje równe traktowanie każdego pracownika w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych.
Ponadto, pracownik ma prawo do jednakowego wynagrodzenia za jednakową pracę lub za pracę o jednakowej wartości. Przez pracę o jednakowej wartości należy rozumieć pracę, której wykonywanie wymaga od pracownika porównywalne kwalifikacje zawodowe potwierdzone dokumentami lub praktyką i doświadczeniem zawodowym, a także porównywalnej odpowiedzialności i wysiłku.
Naruszenie przez pracodawcę zakazu dyskryminacji, gwarantuje pracownikowi prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę. Należy wskazać, iż skorzystanie z tego prawa, nie może skutkować niekorzystnym traktowaniem pracownika. Nie może także powodować jakichkolwiek negatywnych konsekwencji dla pracownika – zwłaszcza nie może stanowić przyczyny uzasadniającej wypowiedzenie stosunku pracy lub jego rozwiązanie bez wypowiedzenia przez pracodawcę.
Podstawowe obowiązki pracownika
Poza powyższymi uprawnieniami przysługującymi pracownikowi w razie naruszenia jego praw, należy również zwrócić uwagę na podstawowe obowiązki pracownika. Przede wszystkim pracownik jest obowiązany do sumiennego i starannego wykonywania pracy oraz stosowania się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy (jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę). Ponadto, pracownik jest obowiązany w szczególności:
- przestrzegać czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy,
- przestrzegać regulaminu pracy i ustalonego w zakładzie pracy porządku,
- przestrzegać przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów przeciwpożarowych,
- dbać o dobro zakładu pracy, chronić jego mienie oraz zachować w tajemnicy informacje, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę,
- przestrzegać tajemnicy,
- przestrzegać w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
Pracownik ma prawo powstrzymać się od wykonywania pracy, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego, w razie gdy:
- warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika,
- wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom.
Jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa zagrożenia, pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego.
Podsumowując
Kodeks pracy gwarantuje pracownikowi szereg podstawowych praw wynikających ze stosunku pracy, dzięki którym może on skutecznie dochodzić swoich roszczeń w razie ich naruszenia. Jednocześnie powyższa Ustawa nakłada na pracownika obowiązki, które jest on obowiązany przestrzegać w ramach wykonywania swojej pracy, m.in. jest on obowiązany do sumiennego i starannego wykonywania swojej pracy.