Kiedy pokrzywdzony przestępstwem może samodzielnie działać w procesie karnym?
Zasadą jest, że pokrzywdzony, a zatem osoba, która doznała bezpośredniej szkody lub krzywdy w wyniku czynu zabronionego (albo mogła je odnieść wskutek przestępnego zamachu) w czasie toczącego się przeciw sprawcy czynu procesu karnego może działać samodzielnie tylko wtedy, gdy jest osobą pełnoletnią i ma pełną zdolność do czynności prawnych. Pokrzywdzony będący małoletnim albo ubezwłasnowolnionym musi być reprezentowany przez przedstawiciela ustawowego. Taki obowiązek wynika z ustawy (art. 96 kodeksu cywilnego) albo z sytuacji faktycznej, gdy pokrzywdzony jest reprezentowany przez tzw. opiekuna faktycznego, czyli osobę, pod której stałą pieczą pozostaje.
Kiedy następuje osiągnięcie pełnoletniości i jakie są skutki podejmowania czynności procesowych przez pokrzywdzonego przed jej osiągnieciem?
Pełnoletniość jest określana zgodnie z art. 10 kodeksu cywilnego, tzn. nabywa się ją z ukończeniem 18. roku życia (§ 1) albo w wyniku zawarcia przez małoletniego związku małżeńskiego (§ 2). Samodzielne działanie pokrzywdzonego małoletniego w procesie karnym nie wywołuje skutków procesowych przewidzianych dla danej czynności, co oznacza, że złożenie przez takiego pokrzywdzonego, np. wniosku o ściganie sprawcy czynu (art. 12 § 3 k.p.k.), wniosku o naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem (art. 49a k.p.k.), oświadczenia o przystąpieniu do udziału w charakterze oskarżyciela posiłkowego (art. 54 § 1 k.p.k.), wniesienie subsydiarnego aktu oskarżenia (art. 55 k.p.k.), prywatnego aktu oskarżenia (art. 487 k.p.k.) czy też wniesienie środka zaskarżenia przysługującego stronie procesowej nie będzie w takim wypadku skuteczne.
Kto może więc reprezentować w procesie karnym małoletniego pokrzywdzonego?
Takie działanie może podjąć w imieniu małoletniego pokrzywdzonego wyłącznie jego przedstawiciel ustawowy, a jeśli są to rodzice pokrzywdzonego dziecka, to takiej czynności procesowej może w imieniu dziecka dokonać nawet tylko jeden z nich. W wypadku, gdy małoletni pozostaje pod władzą rodzicielską obojga rodziców, każde z nich może w tym wypadku działać w procesie karnym samodzielnie jako jego przedstawiciel ustawowy. Czynności wykonane przez jednego z rodziców jako przedstawiciela ustawowego małoletniego pokrzywdzonego w procesie karnym są prawnie skuteczne. Nie jest konieczne wspólne dokonanie tych czynności przez oboje rodziców sprawujących władzę rodzicielską. Regułą jest bowiem, że o istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie, a dopiero w razie braku porozumienia między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy (art. 97 § 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Rodzic małoletniego nie może jednak, nawet działając w charakterze przedstawiciela ustawowego, wykonywać praw małoletniego jako pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, jeżeli oskarżonym jest drugi z rodziców (por. Uchwała SN (7) z 30.09.2010 r., I KZP 10/10, OSNKW 2010/10, poz. 84). Nie ma tutaj wyjątku nawet, gdy jest to czyn ścigany z oskarżenia prywatnego.
Kogo w miejsce rodziców wyznacza sąd opiekuńczy dla małoletniego pokrzywdzonego? Jakie przepisy mają w takim przypadku zastosowanie?
Zawarty w art. 98 § 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zakaz reprezentacji dziecka przez rodziców obowiązuje przed sądem oraz każdym organem państwowym. W takiej sytuacji, na podstawie art. 99 k.r.o., do reprezentacji dziecka i wykonywania jego praw w postępowaniu karnym uprawniony jest kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy.
Co w tej kwestii zmienia nowelizacja ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 28 lipca 2023 r.?
Ustawa z 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 poz. 1606) nowelizuje z dniem 15 lutego 2024 r. m.in. art. 99 k.r.o. oraz dodaje nowy art. 991 i 992. Po wejściu tych przepisów życie sąd opiekuńczy, będzie wyznaczać dla dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską, którego żadne z rodziców nie może reprezentować w procesie karnym nie – jak dotąd – kuratora sądowego, lecz osobę będącą reprezentantem dziecka. Sąd będzie miał także obowiązek stale czuwa nad działalnością reprezentanta, zaznajamiając się na bieżąco z wszystkimi jego działaniami. Osoba wyznaczona do reprezentowania dziecka będzie umocowana do dokonywania wszelkich czynności łączących się ze sprawą karną, również w zakresie zaskarżenia orzeczenia i jego wykonania.
Kto będzie mógł zwrócić się do sądu opiekuńczego o wyznaczenie reprezentanta dla pokrzywdzonego dziecka?
Obowiązek wystąpienia do sądu opiekuńczego o wyznaczenie reprezentanta dziecka w postępowaniu karnym, w którym zaistniała taka potrzeba wobec niemożności reprezentowanego go przez rodziców spoczywa będzie – zależnie od stadium postępowania – na sądzie albo prokuratorze prowadzącym sprawę karną, a termin ustawowy przewidziany na złożenie takiego wniosku oznaczony został w nowym art. 51 § 2a k.p.k. jako niezwłoczny nie dłuższy jednak niż 7 dni od dnia zaistnienia okoliczności wskazujących na konieczność wyznaczenia reprezentanta dziecka. Zmiana art. 51 k.p.k. polegająca na dodaniu § 2a wynika także z Ustawy z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 poz. 1606) i wejdzie w życie 15 lutego 2024 r.
Kto będzie mógł zostać reprezentantem dziecka w procesie karnym w miejsce jego rodziców po wejściu noweli w życie?
Nowy przepis dookreśla, iż reprezentantem dziecka może być ustanowiony adwokat lub radca prawny, który wykazuje szczególną znajomość spraw dotyczących dziecka, tego samego rodzaju lub rodzajowo odpowiadających sprawie, w której wymagana jest reprezentacja dziecka, lub ukończył szkolenie dotyczące zasad reprezentacji dziecka, praw lub potrzeb dziecka. W procesie karnym nie może być ustanowiony reprezentant nie spełniający powyższych kryteriów, nawet jeśli ma wyższe wykształcenie prawnicze i wykazuje się znajomością spraw dziecka.
Czy udział reprezentanta pokrzywdzonego dziecka w procesie karnym ograniczy prawa jego rodziców?
Na zasadach określonych w zmienionych przepisach reprezentujący dziecko w postępowaniu karnym adwokat albo radca prawny będzie miał obowiązek informowania na piśmie lub przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej tego z rodziców dziecka, które nie uczestniczy w postępowaniu o kwestiach niezbędnych do prawidłowego wykonywania władzy rodzicielskiej dotyczących przebiegu tego postępowania i podjętych w jego toku czynnościach. Rodzic musi jednak złożyć wniosek o udzielanie mu informacji przez reprezentanta, a wniosek taki zostanie uwzględniony tylko jeżeli nie stoi temu na przeszkodzie dobro dziecka.
Czy i o jakie informacje będzie mogła zwrócić się do rodziców osoba wyznaczona na reprezentanta ich pokrzywdzonego dziecka w procesie karnym?
Reprezentant pokrzywdzonego dziecka będzie miał prawo uzyskać od rodzica informacje o dziecku, jego stanie zdrowia, sytuacji rodzinnej i środowisku, w zakresie niezbędnym do prawidłowej reprezentacji dziecka. Będzie mógł również zwrócić się o takie informacje o dziecku do organów, instytucji, stowarzyszeń, organizacji społecznych lub innych podmiotów, do których należy dziecko, które świadczą dziecku pomoc lub posiadają informacje o dziecku. Będą one zobowiązane z mocy prawa do udzielenia tych informacji reprezentantowi.
A czy reprezentujący pokrzywdzone dziecko będzie mógł nawiązać z nim bezpośredni kontakt?
Ustanowiony przez sąd opiekuńczy reprezentant będzie mógł także w zakresie wskazanym w nowym art. 992 § 3 k.r.o. nawiązać bezpośredni kontakt z dzieckiem, które w procesie reprezentuje. Warunkiem jest jednak to, by rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka pozwalały na taki kontakt, a także na przekazywanie mu informacji. Musi to jednak nastąpić w sposób zrozumiały i dostosowany do stopnia rozwoju dziecka. Przedmiotem informacji może być kwestia podejmowanych czynności, przebiegu postępowania i sposób jego zakończenia oraz konsekwencje podjętych przez reprezentanta działań dla sytuacji prawnej pokrzywdzonego dziecka.
Czy reprezentant musi zachować dyskrecje w sprawach, o których się dowiedział od rodziców, pokrzywdzonego albo w czasie uczestniczenia w czynnościach procesowych?
Reprezentant dziecka jest obowiązany zachować w tajemnicy okoliczności sprawy, o których powziął wiadomość ze względu na wykonywane czynności. Jest jednak pewien wyjątek. Obowiązek dyskrecji nie dotyczy wiarygodnych informacji o przestępstwach popełnionych na szkodę dziecka oraz zagrożeniu dobra dziecka. Ponieważ w procesie karnym reprezentantem może być tylko adwokat albo radca prawny, do zachowania tajemnicy stosuje się przepisy ustaw ustrojowych dotyczących tych zawodów prawniczych, a także stosowne przepisy k.p.k.
Czy w przypadku przestępstwa niealimentacji dziecko będzie musiało być reprezentowane w procesie karnym przeciwko rodzicowi uchylającemu się od płacenia alimentów przez osobę wyznaczoną przez sąd opiekuńczy czy też może go reprezentować drugi rodzic?
Sąd Najwyższy (w postanowieniu z 25 czerwca 2020 r., I KZP 4/20) wskazuje, że czynności prawne podejmowane przez przedstawiciela małoletniego pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, prowadzonym o przestępstwo niealimentacji przeciwko rodzicowi dziecka, są czynnościami prawnymi dotyczącymi m.in. należnych dziecku od tego rodzica środków utrzymania i wychowania, w rozumieniu art. 98 § 2 pkt 2 k.r.o., co powoduje, że prawa małoletniego w tym postępowaniu może wykonywać drugi z rodziców.