Dnia 15 listopada 2023 roku wejdzie w życie ustawa z dnia 28 lipca 2023 roku o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 1615). Te nadchodzące zmiany, ogólnie rzecz ujmując, będą dotyczyć przepisów regulujących dziedziczenie spadku przez małoletnich, a także właściwości sądu. W związku z tym warto pochylić się nad tym tematem, który może dotknąć każdego z nas.
Kilka słów o prawie spadkowym…
W pierwszej kolejności ustalmy czym zajmuje się prawo spadkowe. Jest to dział prawa cywilnego określający zasady przejścia praw i obowiązków majątkowych zmarłego na osobę uprawnioną do jego spadku, czyli na jego spadkobiercę.
Powołanie do spadku wynika z:
- ustawy – czyli wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy (np. nie sporządził testamentu) albo gdy osoby powołane do spadku nie chcą lub nie mogą być spadkobiercą,
- testamentu.
Krąg spadkobierców jest ściśle określony w przepisach prawa. W pierwszej kolejności do spadku powołane są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek, a jeżeli spadkodawca nie ma dzieci to jego małżonek i rodzice. Co istotne z punktu widzenia tego artykułu i nadchodzących zmian, w razie odrzucenia spadku przez dziecko spadkodawcy, do dziedziczenia dochodzą jego dzieci.
W tym miejscu należy również zaznaczyć, że spadek to nie tylko aktywa, ale także pasywa spadkodawcy. To natomiast oznacza, że jeżeli zmarły pozostawił po sobie zobowiązania (np. niespłacone pożyczki, zaległości w ZUS, niezapłacone rachunki za telefon), to długi te obciążają jego spadkobierców. Z tego wynika, że wiedza o stanie spadku ułatwia podjęcie decyzji o tym, czy taki spadek przyjąć, czy też odrzucić. Odrzucenie spadku powoduje, że nie stajemy się spadkobiercami, czyli nie nabywamy ani aktywów, ani długów zmarłego spadkodawcy.
Dotychczasowe przepisy
W odniesieniu do przyszłych zmian w prawie spadkowym istotne jest to, że do obowiązków rodzica należy zarządzanie majątkiem małoletniego, a także reprezentowanie małoletniego przy podejmowanych czynnościach prawnych. Dotychczas, aby małoletni spadkobierca mógł odrzucić spadek lub przyjąć go wprost (czyli bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe) , to rodzice w jego imieniu zawsze musieli uzyskać uprzednio zgodę sądu opiekuńczego, a dopiero po jej uzyskaniu mogli złożyć – w imieniu tegoż małoletniego – stosowne oświadczenie przed notariuszem lub sądem.
Uzyskanie zgody sądu opiekuńczego było konieczne, gdyż jest to czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządu.
Odrzucenie spadku przez małoletniego wedle nowych przepisów
W odróżnieniu od aktualnie obowiązujących przepisów prawa – od 15 listopada 2023 roku nie będzie już wymagane zezwolenie sądu dla odrzucenia spadku przez małoletniego, ale tylko takiego małoletniego, który jest powołany do dziedziczenia wskutek uprzedniego odrzucenia spadku przez jego rodzica i tylko wtedy gdy spełnione są pozostałe warunki określone w przepisie art. 101 § 4 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej „k.r.o.”), zgodnie z którym:
„Jeżeli dziecko jest powołane do dziedziczenia wskutek uprzedniego odrzucenia spadku przez rodzica, to czynność polegająca na odrzuceniu spadku w imieniu dziecka przez rodzica, któremu w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, gdy jest dokonywana za zgodą drugiego z rodziców, któremu również w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, albo gdy jest dokonywana wspólnie, nie wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego albo, w przypadkach wskazanych w art. 6401 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, sądu spadku – jeżeli spadek odrzucają inni zstępni rodziców tego dziecka. W braku porozumienia rodziców stosuje się przepis § 3.
Powyższy przepis należy rozumieć w ten sposób, że jeśli małoletni staje się spadkobiercą wskutek uprzedniego odrzucenia spadku przez rodzica (a nie wskutek tego, że sam jest powołany do dziedziczenia, przykładowo po swoim ojcu czy matce), to odrzucenie spadku przez rodziców w jego imieniu nie wymaga zezwolenia sądu, ale tylko wtedy gdy spadek odrzuca w imieniu małoletniego jeden rodzic za zgodą drugiego albo gdy odrzucają go wspólnie w imieniu małoletniego (i oboje mają władzę rodzicielską) oraz wtedy spadek odrzucają też inni zstępni rodziców tego dziecka (czyli np. rodzeństwo dziecka).
W przypadku, gdy powyższe warunki nie są spełnionenależy zastosować się do obecnego art. 101 § 3 k.r.o., czyli uzyskać zgodę sądu , i dopiero wtedy można złożyć stosowne oświadczenie przed notariuszem lub sądem.
Powodem odrzucenia spadku przez spadkobiercę jest zazwyczaj wiedza lub podejrzenie, że masa spadkowa składa się przede wszystkim z długów lub że wartość długów przewyższa wartość aktywów. Ustawodawca założył więc słusznie, że rodzic który uprzednio sam odrzucił spadek, a kolejno chce dokonać tego w imieniu swoich dzieci dokonał analizy masy spadkowej i ta analiza zakończyła się wynikiem negatywnym (skoro sam spadek odrzucił). Z takiej racji, odrzucenie spadku dokonywane przez niego kolejno w imieniu jego dzieci nie musi być poddawane ocenie sądu, bowiem można założyć, że nie godzi w dobro i interes małoletniego spadkobiercy.
Należy jednak wskazać, że w każdej innej sytuacji, aniżeli odrzucenie spadku przez małoletniego powołanego do spadku wskutek uprzedniego odrzucenia spadku przez jego rodzica, nadal konieczne będzie uzyskanie zgody sądu. Zgoda sądu będzie też nadal potrzebna gdy wpradzie małoletni dochodzi do dziedziczenia wskutek odrzucenia spadku przez rodzica, ale nie są spełnione pozostałe warunki określone w powyżej cytowanym przepisie.
Właściwość rzeczowa sądu
Dotychczas wydanie zezwolenia na przyjęcie lub odrzucenie spadku przez rodziców w imieniu małoletniego należało zawsze do właściwości sądu opiekuńczego.
Jednak wskutek wprowadzonych zmian w przepisach prawa regulujących właściwość rzeczową sądu w tym zakresie, tj. art. 640 (1) k.p.c., takie zezwolenie w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, wydaje sąd spadku. Natomiast z chwilą wszczęcia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku wniosek o zezwolenie na przyjęcie lub odrzucenie spadku, złożony do sądu opiekuńczego, przekazuje się do dalszego rozpoznania sądowi spadku.
Właściwość miejscowa sądu
W odniesieniu do właściwości miejscowej sądu spadkowego, należy zaznaczyć, że jest nim sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy. W przypadku, gdy jego miejsca zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić – sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część.
Jeżeli natomiast chodzi o właściwość miejscową sądu opiekuńczego to jest nim sąd miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania – sąd opiekuńczy miejsca jej pobytu. W przypadku braku tej podstawy, właściwy jest sąd opiekuńczy ostatniego miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania – sąd opiekuńczy ostatniego miejsca jej pobytu.
Przepisy przejściowe
W przypadku spadków otwartych przed dniem wejścia w życie nowych przepisów, tj. przed dniem 15 listopada 2023 roku co do których nie upłynął jeszcze przed tym dniem termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, zastosowanie znajdą przepisy w nowym brzmieniu.