Resort Sprawiedliwości przygotował projekt ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, który po uprzednim przyjęciu przez Radę Ministrów, dnia 11 stycznia 2019 r. trafił do Sejmu. Celem nowych regulacji jest skuteczna walka z nadużyciami gospodarczymi oraz skarbowymi, wzmocnienie świadomości i poczucia odpowiedzialności przedsiębiorców za prowadzoną przez nich działalność. Dotychczasowe regulacje uznane zostały za nieefektywne, a kary finansowe nakładane na przedsiębiorstwa “symboliczne” albowiem jak wskazuje Minister Sprawiedliwości najwyższa nałożona na podmiot zbiorowy kara wynosiła 12 tysięcy złotych, natomiast najczęściej sądy wymierzały kary w granicach 1000 złotych. Nieefektywność obowiązujących dotąd przepisów wykazują dane statystyczne MS, z których wynika, że spraw prowadzonych przeciwko podmiotom zbiorowym w 2017 r. było zaledwie 14.
Jakie zmiany planuje wprowadzić MS?
Projekt ustawy przewiduje pociągnięcie do odpowiedzialności karnej osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, które m.in. przez niedbalstwo spowodowały skażenie środowiska czy wypadek, ukrywają usterki swoich produktów, świadomie oszukują klientów czy też dopuszczają się korupcji. W tym miejscu wskazuje się na niezwykle popularne dziś różnego rodzaju oferty uzdrawiających preparatów, które prezentowane są na organizowanych w tym celu spotkaniach – w rzeczywistości służą zaś zawieraniu nieuczciwych transakcji sprzedaży, co odbywa się na masową skalę. Aktualnie obowiązująca ustawa nie pozwala skutecznie nałożyć kary na takie przedsiębiorstwo, albowiem dopóki sąd prawomocnie nie skaże wcześniej ich prezesów, członków zarządu lub ich reprezentantów nie jest możliwe pociągnięcie do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Nadto, przedsiębiorstwo pozostaje w pełni bezkarne, w razie śmierci sprawcy.
Ministerstwo Sprawiedliwości proponuje, aby do wszczęcia postępowania wobec nieuczciwego przedsiębiorstwa wystarczyło prokurtorskie ustalenie, że doszło w nim do realizacji znamion czynu zabronionego. Jeżeli chodzi zaś o kwestie odpowiedzialności karnej konkretnej osoby oraz nałożenia kary finansowej na podmiot zbiorowy, będą one rozstrzygane oddzielnie przez sąd, choć konstrukcyjnie w ramach jednego procesu. Znaczącą zmianą jest również wysokość kar, które nie będą dłużej zależne od wysokości osiąganego przez spółkę przychodu. Rozwiązanie takie ma na celu skuteczne karanie podmiotów, które nie wykazują osiąganych zysków. Wysokość zagrożenia karą kształtuje się na poziomie od 30 tysięcy do 30 milionów złotych, lecz istnieje możliwość umorzenia postępowania, jeżeli nawet najniższa z kar byłaby zbyt surowa za pojedyncze przewinienie.
Za jakie czyny będą ponosić odpowiedzialność podmioty zbiorowe?
Kolejną proponowaną zmianą jest wprowadzenie odpowiedzialności karnej podmiotu zbiorowego za każde przestępstwo popełnione w związku z jego działalnością, choć ustawodawca przewiduje tu pewne wyjątki. Dotychczasowa ustawa wskazywała szeroki, ale zamknięty katalog czynów zabronionych, za które podmiot zbiorowy mógł ponosić odpowiedzialność karną. Proponowane w nowej regulacji ukształtowanie odpowiedzialności karnej zwiększa ryzyko prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce, a podmiot gospodarczy (np. spółka) w niektórych sytuacjach może ponieść odpowiedzialność karną nawet jeżeli z popełnionego przestępstwa nie mógł odnieść żadnej korzyści. Warto także wskazać, iż podmiot zbiorowy będzie mógł zostać pociągnięty do odpowiedzialności także wówczas, gdy doszło do przedawnienia karalności w stosunku do sprawcy czynu, a nowe przepisy nie przewidują przedawnienia karalności wobec podmiotu zbiorowego. Rozwiązanie takie wydaje się godzić w pewność obrotu, tym bardziej, iż projektowana jest odpowiedzialność następców prawnych podmiotu zbiorowego oraz nabywców przedsiębiorstwa.
Jakie uprawnienia uzyskują organy państwa w świetle nowych regulacji?
Znamiennym jest poszerzenie zakresu uprawnień jakie uzyskuje w toku postępowania karnego przeciwko podmiotom zbiorowym prokurator. Będzie mógł on samodzielnie decydować o istnieniu bądź też nieistnieniu interesu społecznego w ściganiu przedsiębiorstwa. Jego decyzja o wszczęciu postępowania karnego nie podlega ocenie sądu, nie jest w żaden sposób weryfikowana przez sąd. Nadto, prokuratorowi przyznano kompetencję stosowania wobec podmiotu zbiorowego określonych w ustawie środków zapobiegawczych, tj. zakazu promocji i reklamy, zakazu zawierania umów określonego rodzaju czy zakazu prowadzenia określonej działalności. W tym jednak wypadku ustawodawca przewiduje kontrolę sądową postanowienia prokuratora – rozstrzygnięcie takie wymaga bowiem zatwierdzenia przez sąd. Uchylenie środka zapobiegawczego zastosowanego przez prokuratora następuje jednak dopiero po prawomocnej odmowie zatwierdzenia go przez sąd. Niebezpieczny w praktyce może okazać się brak regulacji odnośnie maksymalnego czasu trwania postępowania sądowego. Środek zapobiegawczy może być więc stosowany przez bardzo długi czas i narazić przedsiębiorców na wysokie straty.
Podkreślić należy, że stosowanie nowej ustawy przewidziane jest także co do czynów popełnionych przed jej wejściem w życie, o ile jednocześnie spełnione są dotychczasowe warunki odpowiedzialności, a także przy zastosowaniu przepisów dotychczasowych, jeżeli są względniejsze dla podmiotu zbiorowego. Niemniej, zasady te nie dotyczą odpowiedzialności finansowej oraz odszkodowawczej, w zakresie tym ma być bowiem stosowana retroaktywnie ustawa nowa.
Jak przygotować się na nadejście nowych przepisów?
Przed odpowiedzialnością wynikającą z przyjętej nowelizacji uchronić może podmioty zbiorowe wdrożenie odpowiednich procedur i wprowadzenie właściwych systemów ewaluacji między innymi w zakresie regulaminów, standardów czy wytycznych. Nadto przedsiębiorstwa powinny wdrożyć odpowiednie procedury weryfikacyjne i wyjaśniające oraz odpowiednio przeszkolić pracowników. Z pewnością dostosowanie wewnętrznych regulacji do nowej ustawy wymagać będzie od przedsiębiorców koordynacji prac specjalistów z różnych branż, ale przede wszystkim prawników. Zalecamy jednak podjęcie stosownych działań, w tym analizy ryzyka, jeszcze przed wejściem w życie ustawy, aby odpowiednio przygotować się do zmian i zabezpieczyć prowadzone przedsiębiorstwa.