Ustrój wspólności majątkowej to ustrój majątkowy, na który decyduje się zdecydowna większość małżeństw w Polsce, co wynika w głównej mierze z ustanowienia przez prawodawcę wspólności majątkowej ustrojem ustawowym. Oznacza to, iż małżonkowie nie dokonując wyboru innego ustroju majątkowego z własnej inicjatywy, w dorozumiany sposób godzą się na to, by w ich małżeństwie panował ustrój wspólności majątkowej. Niemniej, ustawodawca przewidział sytuacje, w których sąd przymusowo ustanawia w małżeństwie ustrój rozdzielności majątkowej, zamiast panującej dotychczas wspólności.
Ważne powody
Art. 52 § 1 k.r.o. (Dz.U. z 2017 r. poz. 682 ) stanowi, iż z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej. Przez ważne powody rozumie się najogólniej takie okoliczności, które sprawiają, że w konkretnej sytuacji faktycznej wspólność majątkowa nie służy dobru drugiego z małżonków oraz dobru założonej przez małżonków rodziny, a nawet prowadzi do sytuacji sprzecznej z zasadami prawa rodzinnego (zob. K. Pietrzykowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz. Wyd. 5, Warszawa 2018). Przykładem tak rozumianych ważnych powodów jest trwonienie przez jednego z małżonków zarobków stanowiących ich wspólny dorobek, uleganie nałogom co nie przyczynia się do powstania majątku wspólnego, czy też separacja faktyczna małżonków. Ważnym powodem nie jest okoliczność niezawiniona lub też niezależna od woli małżonka, taka jak długotrwała choroba.
Żądanie wierzyciela
Zgodnie z art. 52 § 1a powołanej wyżej ustawy, ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej może żądać także wierzyciel jednego z małżonków. Jednakże, by wierzyciel mógł skutecznie wystąpić z żądaniem ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej muszą zostać spełnione dwa warunki. Po pierwsze, wierzyciel musi wykazać istnienie stwierdzonej tytułem wykonawczym wierzytelności w stosunku do jednego z małżonków, przy czym tytułem wykonawczym może być tytuł sądowy lub też administracyjny. Drugim natomiast warunkiem jest uprawdopodobnienie, że zaspokojenie tej wierzytelności wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków – wskazuje się, iż niekiedy wystarczającym jest wykazanie rażącej dysproporcji między majątkiem osobistym małżonka-dłużnika, a majątkiem wspólnym. Niemniej, w większości przypadków koniecznym będzie wcześniejsze skierowanie lub bezskuteczne prowadzenie egzekucji z majątku osobistego dłużnika lub składników majątku wspólnego małżonków.
Powstanie rozdzielności
Rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia. Oznaczenie tegoż dnia następuje z urzędu, a więc także wtedy, gdy małżonek żądający ustanowienia rozdzielności, o to nie wnosił. W wyjątkowych wypadkach sąd może ustanowić rozdzielność majątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa, w szczególności, jeżeli małżonkowie żyli w rozłączeniu. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 grudnia 2008 r. wskazuje, że ustanowienie przez sąd rozdzielności majątkowej między małżonkami, którzy pozostawali we wspólności ustawowej lub umownej, z datą wcześniejszą niż dzień wytoczenia powództwa, jest dopuszczalne w zasadzie tylko wtedy, gdy z powodu separacji faktycznej (życia w rozłączeniu) niemożliwe było już w tej dacie ich współdziałanie w zarządzie majątkiem wspólnym (sygn.II CSK 371/08).
Późniejsza zmiana ustroju majątkowego
Na skutek ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej ustaje łączący małżonków ustrój majątkowy, a w konsekwencji do majątku każdego z małżonków wchodzi udział w dotychczasowym majątku wspólnym. Niemniej, przymusowe ustanowienie rozdzielności majątkowej nie wyklucza w przyszłości zmiany tegoż ustroju. Art. 52 § 3 k.r.o. stanowi, iż ustanowienie rozdzielności majątkowej przez sąd na żądanie jednego z małżonków nie wyłącza zawarcia przez małżonków umowy majątkowej małżeńskiej. Natomiast, gdy rozdzielność majątkowa została ustanowiona na żądanie wierzyciela, małżonkowie mogą zawrzeć umowę majątkową małżeńską w następujących okolicznościach: po dokonaniu podziału majątku wspólnego lub po uzyskaniu przez wierzyciela zabezpieczenia, albo zaspokojenia wierzytelności, lub po upływie trzech lat od ustanowienia rozdzielności.
Rozdzielność majątkowa z mocy prawa
W tym miejscu warto zaznaczyć, iż ustawodawca przewidział także zdarzenia, w wyniku których rozdzielność majątkowa między małżonkami powstaje z mocy prawa – następuje to w razie ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków, a także w razie orzeczenia separacji.