Sygnalista to anonimowa osoba, zgłaszająca nieprawidłowości, które godzą w interes publiczny. Może nim zostać każdy, kto miał styczność z przedsiębiorstwem lub spółką. W kontekście prawa unijnego, sygnaliści zgłaszają naruszenia prawa Unii Europejskiej w firmach. Ich celem nie jest donoszenia oraz zepsucie wewnętrznej struktury danej placówki, a działanie w dobrej wierze, które ma firmie pomóc. Dlatego też nie należy mylić sygnalistów z donosicielami.
Sygnalizowanie o nieprawidłowościach w przedsiębiorstwie odbywa się zgodnie z procedurą opisaną w ustawie. Jaką? O tym poniżej.
CEL USTAWY
Zgodnie z art. 1 celem dyrektywy jest poprawa egzekwowania prawa i polityk Unii w określonych dziedzinach poprzez ustanowienie wspólnych minimalnych norm zapewniających wysoki poziom ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii. Chodzi o przeciwdziałanie i wykrywanie produktów wprowadzonych na rynek wewnętrzny oraz utrzymanie bezpieczeństwa morskiego, powietrznego i lądowego. Celem jest także przeciwdziałanie i wykrywanie nadużyć finansowych oraz korupcji w przedsiębiorstwach.
KOGO BĘDZIE DOTYCZYĆ?
Lista podmiotów, których będzie dotyczyć dyrektywa jest zamknięta i obejmuje:
- wszystkie podmioty prawne w sektorze publicznym
- podmioty, które podlegają podmiotom publicznym
- podmioty, zatrudniające powyżej 50 pracowników
- mini- i mali przedsiębiorcy, którzy w ramach działalności biorą udział w przetargach na zamówienia publiczne lub wykorzystują środki unijne
- przedsiębiorstwa zatrudniające ponad 250 pracowników
NA CZYM BĘDZIE POLEGAĆ?
Każdy przedsiębiorca musi założyć kanał raportowania czyli sposób przyjęty w danej organizacji, który umożliwia swobodne i anonimowe zgłaszanie naruszeń np. gorąca linia czy skrzynka pocztowa. Istnieją trzy rodzaje kanałów:
- wewnętrzny – w którym sygnalista składa raport do pracodawcy
- zewnętrzny – raport wysyła się do Rzecznika Praw Obywatelskich oraz do Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (po upływie 3 miesięcy od zgłoszenia nieprawidłowości na kanale wewnętrznym).
- publiczny – ujawnia się informacje o nieprawidłowościach w pewnym zakresie, jeśli wcześniej dokonano zgłoszenia wewnętrznego lub zewnętrznego i nie zostały podjęte żadne działania Ustawodawca nie uregulował działania tego kanału, ustawa cały czas powstaje.
Wraz z dniem 17 grudnia 2021 r. pracodawca, którego dotyczy dyrektywa MUSI założyć kanał raportowania, a następnie wdrożyć odpowiednie procedury raportowania i monitorować zgłoszenia, ponieważ państwa członkowskie UE co roku składają raport Komisji Europejskiej z informacją o liczbie zgłoszeń oraz podjętych dochodzeniach. Aby zapewnić skuteczną anonimowość sygnalistom, pracodawca jest zobowiązany do przeprowadzenia testu kanału i dopilnowania, aby do kanału nie miały dostępu osoby nieuprawnione.
Dodatkowo pracodawca ma prawo – nie obowiązek – wybrania sposobu raportowania dla swojego przedsiębiorstwa. Może wyznaczyć do tego podmiot w swojej firmie (np. odpowiednią osobę), jak i podmioty poza nią (np. kancelarię prawną). Pracodawca powinien także zadecydować o formie zgłaszania: ustnie, pisemnie czy w obu formach.
Zapewne większość raportów będzie miało charakter wewnętrzny, stąd też jego procedura została najdokładniej opisana w dyrektywie. Procedura ta powinna obejmować w szczególności:
- bezpieczny kanał przyjmowania zgłoszeń zapewniający nieujawnianie tożsamości sygnalistów i osób trzecich; kanał powinien umożliwiać dokonywanie zgłoszeń pisemnie i/lub ustnie, a na żądanie sygnalisty powinno mu się umożliwić także fizyczne spotkanie w rozsądnym czasie od zgłoszenia,
- wyznaczenie bezstronnej osoby lub działu do monitorowania zgłoszeń i utrzymywania komunikacji z sygnalistami, zwracania się o dalsze informacje i przekazywania informacji zwrotnej sygnalistom,
- system skutecznego sprawdzania zgłoszenia przez wyznaczoną osobę lub dział,
- rozsądny termin na przekazanie sygnalistom informacji zwrotnej na temat zgłoszeń, nieprzekraczający trzech miesięcy od potwierdzenia ich otrzymania,
- jasne i łatwo dostępne informacje dotyczące warunków i procedur składania sprawozdań zewnętrznych do właściwych organów.
JAKIE ZGŁOSZENIA OSTANĄ OBJĘTE DYREKTYWĄ?
Sygnaliści mają prawo zgłaszać nieprawidłowości w szczególności w następujących dziedzinach:
- zamówienia publiczne
- usługi, produkty i rynki finansowe
- zapobieganie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu
- bezpieczeństwo produktów i ich zgodności z wymogami
- bezpieczeństwo transportu
- ochrona środowiska
- ochrona radiologiczna i bezpieczeństwa jądrowego
- bezpieczeństwo żywności i pasz
- zdrowie i dobrostan zwierząt
- zdrowie publiczne
- ochrona konsumentów
- ochrona prywatności i danych osobowych
- bezpieczeństwo sieci i systemów teleinformatycznych
- interesy finansowych Unii Europejskiej
- rynek wewnętrzny Unii Europejskiej, w tym zasady konkurencji i pomocy państwa oraz opodatkowanie osób prawnych
Warto pamiętać, że kluczowy ustawowy zapis „w szczególności” powoduje, że wymienione powyżej dziedziny to zaledwie część możliwości zgłoszenia nieprawidłowego funkcjonowania przedsiębiorstwa.
SANKCJE ZA NARUSZENIE USTAWY
Sankcje karne przewidziane są za:
- utrudnianie dokonania zgłoszenia,
- podejmowanie działań odwetowych,
- naruszenie obowiązku zachowania poufności,
- dokonanie nieprawdziwego zgłoszenia lub publiczne ujawnienie nieprawdziwych informacji
- brak procedur i regulaminu dokonywania zgłoszeń wewnętrznych w jednostce (odpowiedzialność w tym zakresie ciążyć będzie na kierownikach i menedżerach)
Państwa członkowskie muszą nałożyć sankcję za naruszenia zgłaszane przez sygnalistów. Unia nie precyzuje wymiaru kar, który powinien być dostosowany do warunków każdego z państw. Podaje jedynie, że powinny one być „skuteczne, proporcjonalne i odstraszające”. W polskim projekcie ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa za wszystkie rodzaje naruszeń przewidziana jest taka sama kara: grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.
JAK DYREKTYWA CHRONI SYGNALISTÓW?
Dyrektywa chroni sygnalistów przed:
- zwolnieniem z pracy,
- degradacją,
- przymusowym bezpłatnym urlopem,
- zmianą miejsca pracy,
- obniżeniem wynagrodzenia,
- wstrzymaniem szkoleń,
- zastosowaniem innego środka dyscyplinarnego
Dyrektywa ma na celu zachęcić sygnalistów do zgłaszania nieprawidłowości w przedsiębiorstwach ora spółkach. Zapewnia sygnalistom odpowiednią ochronę, aby nie podlegali represjom ze strony pracodawcy lub pracowników.